ترس از خداوند از جمله عبادات قلبی بزرگ است. خداوند بلند مرتبه می فرماید : {اين فقط شيطان است که [شما را] از دوستانش مي‌ترساند. پس اگر مؤمنيد از آنان مترسيد و از من بترسيد} (سوره آل عمران آیه 175)
این آیه واجب می کند که باید به تنهایی از خداوند ترسید و بر این تاکید می کند که این از جمله لوازم ایمان بوده و بنده به مقدار ایمانش از خداوند می ترسد.
از ام المومنین عایشه رضی الله عنها روایت شده است که فرمود : &"از پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم در باره این آیه پرسیدم : {و کسانی که آنچه را باید [ در راه خدا] بدهند، می دهند و دلهایشان بیمناک ست} (سوره مومنون آیه 66) ، آیا آنان کسانی هستند که شراب می نوشند و دزدی می کنند؟ فرمود: نه ای دختر صدیق بلکه آنان کسانی هستند که روزه می گیرند و نماز می خوانند و صدقه می دهند و می ترسند که از آنان پذیرفته نشود&" (روایت از ترمذی است)
1- بزرگ دانستن خداوند بلند مرتبه و با عظمت و احترام و تکریم او زیرا به اسماء و صفات او آگاه اند : {از پروردگارشان که بر آنان چيره است مي‌ترسند} (سوره نحل آیه 50)
2- ترس از اینکه سرانجامش ناگوار شود و گرفتار عذاب دردناک جهنم وسرانجام بد گردد.
3- احساس او نسبت به کوتاهی اش در رابطه با وظایفی که برعهده ایشان گذاشته شده است از آنجا که از دانش و آگاهی خداوند برخودش و از قدرت اوآگاه است، بیش از آنکه به کوچکی گناه بنگرد به بزرگی و عظمت کسی می نگرد که نافرمانی او را کرده است.
4- تدبر در کلام خدای پاک که پر از هشدار و تهدید برای کسی است که نافرمانی کرده و از شریعت و قانون او دوری می ورزد و نوری را که برایش فرستاده شده رها می سازد.
5- تدبر در کلام پروردگار و فرستاده او و نگریستن در سیره و زندگی او صلی الله علیه و سلم .
لازمه ترس از خداوند دانش نسبت به اوست و لازمه علم و دانش به او خشیت اش و لازمه خشیت، طاعت و پیروی از اوست.6- تفکر در عظمت خداوند ارجمند و با عظمت، هر کس در این زمینه فکر کند به صفات کبریایی و با عظمت پروردگار پی می برد و هرکس قلبش عظمت خداوند را گواهی داد آنگاه جایگاه هشدار خداوند را متوجه می شود و بدون تردید از خداوند می ترسد : {و خدا شما را از [كيفر] خود بر حذر مي‌دارد} (سوره آل عمران آیه 28)
و پروردگار ارجمند و باعظمت می فرماید : {و خداوند را چنان که سزاوار بزرگي اوست، ارج ننهادند. و روز قيامت زمين، يك جا در قبضه [قدرت] اوست. و آسمانها در دست [قدرت] او درهم نورديده شوند} (سوره زمر آیه 67)
7- تفکر در باره مرگ و شدت آن و اینکه هیچ راه فراری از آن نیست : {بگو: آن مرگي که از آن مي‌گريزيد، [بدانيد] که آن به شما خواهد رسيد} (سوره جمعه آیه 8)
این امر ترس از خداوند را لازم می گرداند. رسول خدا صلی الله علیه و سلم می فرماید : &"از بین برنده لذات ( یعنی مرگ) را زیاد یاد کنید، چرا که هرکس آن را در تنگی یاد کند برایش گشایش حاصل می شود و هر کس در گشایش آن را یاد کند برایش تنگی حاصل می شود&" (روایت از طبرانی است)
8- تفکر در باره بعد از مرگ، پیرامون قبر و حوادث ترسناک آن. رسول خدا صلی الله علیه و سلم می فرماید : &"من شما را از زیارت قبرها باز داشته بودم اما اکنون آنها را زیارت کنید چرا که سبب زهد در دنیا و یاد آوری آخرت می شوند&" (روایت از ابن ماجه است)
از براء روایت شده است که گفت : &"ما به همراه رسول خدا صلی الله علیه و سلم در یک تشییع جنازه بودیم. پس بر کناره قبر نشست و گریست تا حدی که خاک تر شد و سپس گفت: ای برادرانم خودتان را برای این چنین روزی آماده کنید&" (روایت از ابن ماجه است)
و پروردگار ارجمند و با عظمت فرموده است : {اي مردم، از پروردگارتان پروا بداريد و از روزي بترسيد که هيچ پدري از فرزندش كفايت نكند و نه هيچ فرزندي است که او بتواند چيزي را از پدرش كفايت كند. بي گمان وعده خداوند راست است، پس زندگاني دنيا شما را نفريبد و شيطان فريبكار شما را نسبت به خداوند فريب ندهد} (سوره لقمان آیه 33)
9- تفکر در باره سرانجام گناهان کوچک، گناهانی که مردم آنها را حقیر می شمارند در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و سلم آنها را این چنین مثال می زند که یک قوم در یک بیابان چادر می زنند و برای جمع کردن هیزم پراکنده می شوند و هر کس تکه ای چوب می آورد و آن قدر چوب جمع می شود که نان خود را می پزند. در اینجا ارتباطی میان چوب های نازک و روشن شدن آتش، و میان گناهان و پخته شدن پوست گناهکاران وجود دارد : {هر گاه پوستهايشان پخته شود} (سوره نساء ایه 56)
10- بنده بداند که امکان دارد میان او و توبه، با مرگ ناگهانی فاصله انداخته شود. آن هنگام افسوس و حسرت سودی ندارد. خداوند بلند مرتبه می فرماید : {تا آن گاه که مرگ به سوي كسي از آنان آيد، گويد: پروردگارا، مرا باز گردان} (سوره مومنون آیه 99) ، و می فرماید : {از [فرا رسيدن] روز حسرت [و پشيماني] هشدار ده} (سوره مریم آیه 39)
11- اندیشیدن در سرانجام بد. خداوند بلند مرتبه می فرماید : {فرشتگان بر روي‌هايشان و پشتهايشان مي‌زنند} (سوره انفال آیه 50)
12- با کسانی همنشین شوید که خشیت و ترس از خداوند را در دلتان افزایش دهند. خداوند ارجمند و باعظمت می فرماید : {و خودت را در همراهي با كساني که پروردگارشان را به صبح و شام در حالي که خشنودي او را مي‌جويند، به [دعا مي‌خوانند] پايبند كن} (سوره کهف آیه 28)
ا- ترس از عذاب او: به کسی هشدار می دهد که به او شریکی قایل شود و نافرمانی او را کرده و از تقوا و اطاعت او خارج شود.
ب- ترس از خداوند: و آن ترس دانشمندان و کسانی است که خداوند را می شناسند : {و خدا شما را از [كيفر] خود بر حذر مي‌دارد} (سوره آل عمران آیه 28)
هر گاه شناخت به خداوند افزایش یافت، بر ترس از او افزوده می شود. پروردگار ارجمند و با عظمت می فرماید : {جز اين نيست که از خداوند، بندگان عالمش بيم دارند} (سوره فاطر آیه 28)
زیرا آن گاه که شناخت آنان به خدا و نام های نیکوی و صفات او تکمیل شد، ترس بر آنان چیره می شود و اثر آن بر قلبشان آشکار و سپس بر اعضای بدن تاثیر می گذارد.
أ- در دنیا:
آنگاه که ترس در قلب جای گرفت جایگاه شهوت را در آن می سوزاند و دنیا را از آن طرد می کند.1- یکی از اسباب قدرت یابی در دنیا وافزایش ایمان و اطمئنان است. زیرا آنگاه که به آن چه وعده داده شده ای رسیدی بیش از پیش به خداوند اعتماد می کنی. پروردگار ارجمند و با عظمت می فرماید : {و كافران به رسولانشان گفتند: البته شما را از سرزمين خودمان بيرون كنيم يا [اينكه بايد] به دين ما باز آييد. پروردگارشان به آنان وحي كرد که ستمكاران را نابود خواهيم كرد (13) و پس از آنان شما را در اين سرزمين ساكن خواهيم كرد. و اين [وعده] براي كسي است که از ايستادن به پيشگاه من بترسد و از بيم دادن من بهراسد(14)} )سوره ابراهیم آیه 14-13)
2- به عمل صالح و اخلاص در آن تشویق می کند و اینکه در برابر اعمال خود در دنیا چیزی نطلبد و مزد خود در آخرت را کم نکند. پروردگار بلند مرتبه می فرماید : {[مي‌گويند] جز اين نيست که براي كسب خشنودي خداوند به شما خوراك مي‌دهيم. از شما پاداشي و سپاسي نمي‌خواهيم (10) ما در روزي که [رويها] ترش شوند و بس دشوار است از پروردگارمان مي‌ترسيم} (سوره انسان آیات 10-9)
و می فرماید : {در خانه‌هايي که خداوند اجازه داده است که رفعت يابند و نام او در آنجا ياد شود. او را صبح و شام در آنجا تسبيح مي‌گويند (36) مرداني که هيچ تجارت و خريد و فروشي آنان را از ياد خدا و بر پاي داشتن نماز و پرداخت زكات باز ندارد. از آن روزي مي‌ترسند که دلها و ديدگان در آن [روز] نگران شوند (37)} (سوره نور آیات 37-36)
یعنی به حرکت و جنبش در می آید و آن ها را به عمل وا می دارد. نجات و رهایی می خواهند و از هلاکت و بربادی بیمناکند و از این می ترسند که نامه اعمالشان به دست چپ داده شود.
ب- در آخرت:
آن که از الله ترسید، آن ترس او را به تمام امور خیر راهنمایی می کند.1- بنده در روز قیامت زیر سایه عرش قرار می گیرد. رسول خدا صلی الله علیه و سلم می فرماید : &"و مردی که زنی زیبا و صاحب مقام او را برای بدکاری خواست و او گفت من از خدا می ترسم&" (روایت از بخاری است)
ظاهر حدیث گویای آن است که او این سخن را می گوید تا زن را هشدار دهد و او را به یاد خدا بیاورد. بر نظر خود پافشاری می کند و بعد از ذکر اصول و مبادی خود، از آن ها باز نمی گردد : &"و مردی که به تنهایی خداوند را یاد کرد و دیدگانش پر از اشک شدند&" (روایت از بخاری است)
خشیتی که منجر به جاری شدن اشک شود سبب می گردد تا در روز قیامت آتش آن چشم را لمس نکند.
2- از جمله اسباب مغفرت و گواه این حدیث رسول خدا صلی الله علیه و سلم است : &"مردی از گذشتگان را خداوند مال و ثروت داده بود و آن هنگام که زمان مرگش فرا رسید به فرزندانش گفت: من برای شما چگونه پدری بوده ام؟ پاسخ دادند: بهترین پدر. گفت: من هرگز کار نیکی انجام نداده ام، پس وقتی که من مردم مرا بسوزانید و سپس بکوبید و بسایید و در یک روز طوفانی خاکستر مرا به باد دهید، آنان چنین کردند. پس خداوند بلند مرتبه او را گرد آورد و زنده کرد و از او پرسید چرا چنین کردی؟ انگیزه تو در دادن این دستور چه بود؟ گفت ترس تو. پس خداوند او را با رحمت خود در بر گرفت&" (روایت از بخاری است)
خداوند او را به سبب جهل و نادانی اش معذور شمرد و ترس او از خدایش برای اوموجب شفاعت گردید و گرنه کسی که منکر بعث و رستاخیز باشد کافر است.
3- همراه خود را به بهشت می رساند. زیرا رسول خدا صلی الله علیه و سلم فرموده است : &"هر کس بترسد زود حرکت می کند و هر کس زود حرکت کند به منزل مقصود می رسد. خبر دار که کالای خداوند گران بهاست. خبردار که کالای خداوند بهشت است&" (روایت از ترمذی است)
4- یافتن امنیت و آرامش به روز رستاخیز. خداوند بلند مرتبه در حدیثی قدسی می فرماید : &"سوگند به عزتم که من هرگز دو ترس و دو امن را بر بنده ام گرد نمی آورم. اگر در دنیا از من بترسد در قیامت او را امنیت می دهم و اگر در دنیا از من احساس امنیت نمود در آخرت او را می ترسانم&" (روایت از بیهقی است)
5- شامل شدن در توصیفاتی که خداوند از بندگان مومن اش در آیاتی چون این آیه، ذکر نموده است : {مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان مؤمن و مردان و زنان فرمانبردار و مردان و زنان راستگو و مردان و زنان بردبار و مردان و زنان فروتن و مردان و زنان صدقه دهنده و مردان و زنان روزه‌دار و مردان و زنان پاكدامن} (سوره احزاب آیه 35) ، همه اینان کلماتی شریف و پر معنا هستند که لازم است برای به دست آوردن آن معانی سعی شود.
خداوند بلند مرتبه می فرماید : {پهلوهايشان از بسترها به دورمي‌شود. با بيم و اميد پروردگارشان را مي‌خوانند و از آنچه به آنان روزي داده‌ايم انفاق مي‌كنند (16) پس هيچ كس نمي‌داند که از آنچه مايه روشني چشم است چه چيزي برايشان نهان داشته شده است. به [پاس] آنچه مي‌كردند [پاداش يافتند] (17)} (سوره سجده آیه 17-16)
و خداوند بلند مرتبه می فرماید : {آيا [كسي که شرحش را گفتيم، بهتر است] يا كسي که او در لحظه لحظه شب سجده‌كنان و ايستاده به عبادت مي‌پردازد. در حالي که از آخرت مي‌ترسد و به بخشايش پروردگارش اميد مي‌دارد! بگو: آيا آنان که مي‌دانند و آنان که نمي‌دانند برابرند! تنها خردمندان پند مي‌پذيرند} (سوره زمر آیه 9)
و می فرماید : {و آنان که از عذاب پروردگارشان ترسانند (27) بي گمان عذاب پروردگارشان ايمني ناپذير است (28)} (سوره معارج آیات 28-27)
خداوند نزدیک ترین بندگانش را به سبب خوف و ترسشان نسبت به خداوند ستوده است : {بي گمان آنان به نيكوكاري مي‌شتافتند و ما را با اميد و بيم [به دعا] مي‌خواندند و براي ما فروتن بودند} (سوره انبیاء آیه 90)
حتی خود فرشتگان هم از پروردگارشان می ترسند. خداوند بلند مرتبه می فرماید {از پروردگارشان که بر آنان چيره است مي‌ترسند و آنچه را که دستور مي‌يابند، انجام مي‌دهند} (سوره نحل آیه 50)
6- خشنودی از جانب خداوند بلند مرتبه : {خداوند از آنان خشنود شد و [آنان نيز] از او خشنود شدند. اين [پاداش] كسي راست که از پروردگارش بيمناك باشد} (سوره بینه آیه 8)
اهل معرفت خداوند، با وجود نیکی کردارشان و امید آنان به خداوند ارجمند و باعظمت، اما باز هم آنان از او می ترسند و بیشترین خشیت را از او دارند. از جمله مثالهای آن عبارتند از : گریه رسول خدا صلی الله علیه و سلم در حال نماز تا جایی که از دل او صدای غل غلی چون غل غل دیگ جوشان به گوش می رسید. ( روایت از احمد، ابوداوود و نسائی است)
- ابوبکر رضی الله عنه زبانش را می گرفت و می گفت : &"این است که مرا به هلاکت می اندازد&" ، و می گوید : &"ای کاش من درختی بودم که بر آن تکیه زده می شد&"
- عمر ابن خطاب رضی الله عنه می گوید : &"کاش من چیز قابل ذکری نبودم. ای کاش مادرم مرا به دنیا نمی آورد&" ، و می گفت : &"اگر شتری بر کناره فرات گم شود و بمیرد، من می ترسم که خداوند در روز قیامت مرا مورد بازخواست قرار بدهد&" ، و می گفت : &"اگر ندا دهنده ای از آسمان ندا بدهد که ای مردم همگی شما جز یک نفر وارد بهشت می شوید، من می ترسم که آن یک نفر من باشم&"
- عثمان بین عفان رضی الله عنه می گوید : &"دوست داشتم بعد از مرگ دوباره برانگیخته نمی شدم&" ، در حالی که او شب را به نماز و خواندن قرآن و یاد خدا به صبح می رساند.
- ام المومنین عائشه رضی الله عنها این آیه را می خواند : {آن گاه خداوند بر ما منت نهاد و ما را از عذاب آتش حفظ کرد} (سوره طور آیه 27) ، در نمازش می گریست و می گریست.. {اگر آنان را عذاب كني، آنان بندگان تو هستند، و اگر آنان را بيامرزي، تويي که پيروزمند فرزانه‌اي} (سوره مائده آیه 118)
1- خشیت از خوف و ترس خاص تر است. خشیت از آن کسی است که شناختش به خداوند بیشتر باشد : {جز اين نيست که از خداوند، بندگان عالمش بيم دارند. بي گمان خداوند پيروزمند آمرزنده است} (سوره فاطر آیه 28)
ترسی که با شناخت همراه است. رسول خدا صلی الله علیه و سلم فرمودند : &"اما سوگند به خداوند که من پرهیزکارترین شما هستم که بیشتر از همه از او می ترسم&" (روایت از مسلم است)
به اندازه شناخت از خداوند متعال و اسماء و صفات و کمال و جلال و معرفت او، خوف و خشیت نیز متغیر است.
{جز اين نيست که از خداوند، بندگان عالمش بيم دارند. بي گمان خداوند پيروزمند آمرزنده است} (سوره فاطر آیه 28)2- خوف و ترس زمانی سودمند است که به سعی و تلاش و توبه و پشیمانی و رها کردن کردار ناشایست منجر شود. ترس از آن جا به وجود می آید که فرد زشتی کار بد و جنایت را می داند و هشدار را تصدیق می کند. از معرفت پروردگار بزرگ و با عظمت و بلند مرتبه بر می خیزد و نمی توان ترسی از خداوند را تصور کرد که به عمل و سعی و تلاش وادار نکند.
کسی که از خداوند بترسد هیچ کس به او زیانی نمی رساند و کسی که از غیر خدا ترسید هیچ کس به او سودی نمی رساند.3- ترس از خداوند از واجبات و مقتضیات ایمان است. این امر از والامقام ترین منازل راه و سودمندترین آنها برای قلب است. این بر هر آدمی فرض است که به وسیله آن از گناهان جلوگیری کرده و از دنیا، دوستان ناباب، غفلت و از قساوت قلب جلوگیری می کند.
